Aðdragandi Hrunsins, stutt skýring að mínum hætti

Stutt yfirlit yfir orsakir Hrunsins.

Þeir sem hafa áhuga á að lesa þetta er bent á að þetta eru hugleiðingar mínar og eflaust eru þær ekki allar réttar en svona upplifi ég aðdraganda hrunsins.

Fyrir síðustu aldamót hafði Seðlabankinn það verkefni að halda gengisvísitölu krónunnar stöðugri. Viðmiðið var að krónan sveiflaðist ekki mikið frá ákveðnu gildi sem mig minnir að hafi verið 115. Þetta gekk alveg ágætlega á síðasta áratug síðustu aldar enda sveiflaðist gengisvísitalan frá 110 upp í 118 þannig að þessi vísitala var nokkuð stöðug.

Fljótlega eftir síðustu aldamót var ákveðið að fleyta krónunni og láta framboð og eftirspurn ráða gildi hennar. Krónan veiktist eitthvað í upphafi en þó smávægilega en tók snögga dýfu um áramótin 2001 – 2002 þegar minikreppa skall á, það sem orsakaði hana var að netbólan sprakk. Þá rauk gengisvísita krónunnar snögglega upp í 150. Frá áramótum 2001 – 2002 hefst síðan samfelld styrking krónunnar allt til áramótanna 2005 – 2006 er krónan stendur í genginu 105.  En þá hefst hægfara veiking hennar sem endar með hruni í október 2008 er vístalan nær 250 stigum. Á  árunum 2006 og 2007 sveiflast gengisvístalan frá 110 upp í 130 stig,  um áramótin 2007-2008 stendur gengisvísitalan í 120.

Þá hefst hrunárið 2008 og miðað við gengi krónunnar voru fáar vísbendingar um að hrun hennar væri á næsta leiti. Frá ársbyrjun 2007 gerðu flestir ráð fyrir að gengi krónunnar félli eitthvað vegna viðvarandi halla á vöruskiptum við útlönd sem var gríðarlegur, árið 2004 – 37,8 milljarðar, 2005 – 94,5 ma, 2006 – 158,5 ma , 2007 – 92,1 ma.  Getgátur voru um að gengisvísitalan færi í 160 til 170, en gæti síðan myndað jafnvægi í genginu 140 – 160.

Í byrjun árs 2008 hefst veiking krónunnar frá 120 sem var áramótagildi og í mars fer hún yfir 130 stig og í þeim mánuðu snarfellur krónan og gengisvísitalan fer í 160 stig. Á næstu mánuðum styrkist hún eitthvað. Þessi þróun var allveg í samræmi við það sem flestir höfðu vænst. En í september tekur krónan mikla dýfum og það er öllum ljóst að gjaldeyriskreppa er skollin á.  Í lok september endar gengisvísitalan í 190 stigum og hrun bankanna verður staðreynd.

Í skýrslu Rannsóknarnefndar Alþingis (RNA) kemur fram ásökun um að bankarnir hafi ráðist gegn krónunni með stöðutöku gegn henni og er Kaupþing aðallega nefndur sökudólgur í því sambandi. Tiltekið er að aðilar tengdir Kaupþingi hafi tekið stöðu gegn krónunni semma árs 2007. Ef það er rétt dregur RNA  alranga ályktun. Ef ekki hefðu verið kaupendur að erlendum gjaldeyri árið 2007 hefði krónan þá ekki styrkst enn frekar sem hefði verið afar óheppilegt miðað við hvað halli á vöruskiptum við útlönd var gríðarlegur frá árinu 2004 til 2008.

 

Ástæður Hrunsins

Það er alltof auðvelt að kenna bankamönnunum vondu og nokkrum embættismönnum einum um Hrunið sem varð hér í október 2008. Það eru svo margir orsakavaldar sem orsaka ris og hrun stórveldis. Leiðin að Hruninu er vörðuð velmegun, gleði og hamingju og  nokkrum mistökum. Hér er gerð tilraun til að nefna helstu ástæður hvers vegna fór sem fór.

1.       Fair Value mat á fasteingum og samningum og creative accounting víða um heim og eins á Íslandi. Með nýjum endurskoðunarstaðli um endurskoðun opnast sá möguleiki að endurmeta eignir. Upprunalegur tilgangur var að efnahagsreikningur fyrirtækja endurspeglaði betur verðamæti en eldri reglur gerðu ráð fyrir. Í fasteignabólunni óx virði eigna gríðarlega og gaf fyrirtækjum möguleika á margfalda matvirði og einnig veðsetningu á fasteignum.

 

2.       Ísland á að verða fjármálamiðstöð að hætti Luxumborgar. Þetta var á einhverju stigi ávörðun stjórnvalda en á einhven hátt gleymdist að fylgja þessu eftir og byggja grunninn undir þessa ákvörðun.

 

3.       Með yfirtöku á Icelandair og Eimskipafélagi Íslands hefst atburðaráðs þar sem fyrirtæki ganga kaupum og sölum eins og um smábíl væri að ræða. Ekkert fyrirtæki var of stórt til að lenda ekki í þessari hringiðu. Ég held að venjulegir Íslendingar hafi ekki haft getu eða möguleika til að fylgjast með hver átti hvaða fyrirtæki á hverjum tíma. Dæmi um þetta eru tryggingrfélögin sem flökkuðu á milli eignarhaldsfélaga og banka með ótrúlegum hraða. Stóru fiskútflutningsfyrirtækin SH, SÍF og fleiri soguðust einnig inn í þessa hringrás og ég sem tel mig fylgjast ágætlega með veit ekki hvar þessi fyrirtæki enduðu eða hvernnig þau funkera í dag. Eina sem ég veit að eitt þeirra Icelandic Group endaði gjaldþrota hjá Landsbankanum.

 

4.       Yfirtökunefnd gerði stöku athugasemdir um einstakar yfirtökur, en menn urðu þreyttir á því tuði og lögðu hana niður.

 

1. Almenningshlutafélagið Baugur fjárfestir í BónusDollarStore verslunum í USA með hörmulegum árangri. Síðar fjárfestir Baugur í Arcedia og það er vel heppnuð fjárfesting. Þegar Jón Ásgeir uppgötvar það gerir hann yfirtökutilboð í Baug. Síðar kom í ljós að hann sat báðum megin borðs þegar hann var að semja við Baug um kaup á Vöruveltunni og fjármagnaði síðan kaupin með peningum frá Baugi. Baugur í eigu JAJ innleysir gríðarlegan hagnað af Arcedia og virðist síðan í framhaldinu vera ósigrandi fjárfestir í smásöluverslun í Bretlandi. JAJ taldi að kaupin á BonurDollarStore hefi verið dýrasta námskeið sem hann hafi farið á. Þetta verður síðan að stóra Baugsmálinu sem endaði með því að Hæstiréttur taldi þetta vera venjuleg viðskipti. Hann átti eftir að fara á annað námskeið ennþá dýrara.

 

6.       Ofboðslega þensla hefst á Íslandi eins  og í öðrum löndum. Kárahnjúkavirkjun, útlán íbúðalánasjóðs og lán bankanna til eignarhaldsfélaga stóraukast, 100% lán til fasteignakaupa. Byggingageirinn er á þvílíkri ferð hérlendis sem erlendis. Heilu hverfin rísa á mettíma og risastórar og glæsilegar byggingar rísa með ógnarhraða sem eiga að hýsa hin ýmsu fyrirtæki og stofnanir og er Tónlistahúsið ágætt dæmi um þetta svo og turnarnir háu sem hafa risið og eru eins og minnismerki um þetta æði. Ekki arðsamar fjárfestingar. Nýjar verslanir spretta upp eins og gorkkúlur og eldri verslanir fara í betra húsnæði. Byggingaverktakar kaupa upp lóðir á háu verði til að hafa byggingarland tilbúið til framtíðar og eru fjármagnaðir með lánum.

  

7.       Reykjavíkurborg tekur upp nýjar aðferðir við úthlutun lóða. Uppboðsaðferðin, sennilega sanngjörn leið en er upphafið að snöggri hækkun á lóðaverði og síðan húsnæðisverði. Önnur sveitarfélög fylgja í kjölfarið.

 

8.       Einkavæðing bankanna. Bankarnir voru að breytast úr gamladags sparisjóðum og verða framsæknar fjármálastofnanir sem stefna á að verða alþjóðlegar, en með tilkomu nýrra eigenda eykst hraðinn. Bankarnir stækka með ógnarhraða. Allir bestu námsmenn landsins eru ráðnir til bankanna, vélverkfræðingar eru eftirsóttastir þar sem þeir kunna að leysa einhverjar jöfnur sem notaðar eru í áhættustýringu bankanna. Bankarnir fara að sýna á sér nýja hlið, það er auðvelt að fá lán, þeir eru tilbúnir að taka þátt í ýmsum verkefnum og síðan urðu þeir einstaklega örlátir í samskiptum við bestu viðskiptamenn þar sem glæsilegar veislur, veiðiferðir og utanlandsferðir voru nánast daglegt brauð.   Ungir og framsæknir menn voru ráðnir til að annast útibú bankanna hérlendis og erlendis. Ég held að það sé ekki réttmæt gagnríni sem segir að bankarnir hafi losað sig við alla góða og reynda bankamenn og ráðið áhættufíkla. Bankarnir voru aðeins að losa sig við gamla og gangslausa stóla og þá sem sátu í þeim.

 

9.       Ótrúleg viðskipti fara fram með flugfélagið Sterling sem gekk kaupum og sölum á milli FL-Group og Fons. Óheiðarleikinn skein úr þessum viðskiptum og nánas öll stjórn FL-group segir af sér. Forstjórinn fer með feitan kjötbita. Ekkert er gert til að stöðva rán á 10 milljörðum frá almennigshlutafélagi og upp frá þessu er allt leyfilegt.

 

10.   Vöruskiptajöfnuður verulega óhagstæður og nægir að nefna árið 2004 – 37,8 milljarðar, 2005 – 94,5 ma, 2006 – 158,5 ma , 2007 – 92,1 ma. Að vísu eru fjárfestingavörur vegna Kárahjúka inni í þessum tölum sem íkja þær en samt er vöruskiptahallinn óskaplegur.

 

11.   Til landsins streyma þúsundir útlendinga til að viðhalda þenslunni. Þeim var þakkað það, þar sem tilkoma þessa vinnuafls héldi aftur af verðbólgunni.

  

12.   Tekjur ríkisins aukast gríðarlega en útgjöld aukast í sama hlutfalli. En það er eins og með fituna það er auðveldara að safna henni á sig en að losna við hana.

 

13.   Verðbólgumarkmiðum á að ná með því að halda stýrivöxtum mjög háum. Vegna hárra vaxta skapast tækifæri fyrir erlenda fjárfesta að ávaxta sitt fé í íslenskum skuldabréfum sem bera háa vexti og fjármagna það í erlendum lánum með lágum vöxtum. Jöklabréfin góðu, orsaka mikið innstreymi erlends fjármagns.  Innstreymi gjaldeyris er einnig vegna IceSave reikninga Landsbanka Íslands.

  

14.   Vegna hárra vaxta á íslensku krónunni er þrýstingur á að taka erlend lán sem er mögulegt vegna gríðarlegs innstreymis erlends fjármagns. Fyrirtæki og einstaklingar telja sig betur komin með lánum í erlendri mynt þar sem vextir eru lægri þrátt fyrir gengisáhættu. En sumir verja sig með framvirkum samningu.

 

15.   Afleiðing af miklu innstreymi erlends gjaldeyris er að krónan helst gríðarlega sterk og gengi krónunnar flakkar á milli 104 og upp í 120 en almennt er reiknað með að krónan veikist og fari jafnvel í 160 til 170 en muni ná jafnvægi á milli 140-160. Þrátt fyrir þetta telja menn erlendu lánin séu ennþá hagstæðari kostur.

  

16.   Seðlabanki Íslands notar ekki tækifærið til að safna gjaldeyrisforða á þessum tíma. Það lýsir algeru meðvitundarleysi bankans og er sennilga með mestu afglöpum sem gerð voru.

 

17.   Viðskiptabankarnir nota aðstæður á erlendum fjármálamörkuðum til að taka ódýr skammtímalán til að fjármagna skammtímaútlán og einnig langtímaútlán svo sem húsnæðislán.

 

18.   Það er almenn talið að 90 til 100% húsnæðislán séu glapræði en það var eitt af loforðum Framsóknarflokkins í kosningum svo það varð að standa og allir taka þá í leiknum sem ennþá trekkir upp fasteignamarkaðsbrjálæðið.

  

19.   Sveitarfélög  undirbúa ný hverfi til byggingarframkvæma og veitustofnanir fylgja að sjálfsögðu með. Sveitarfélögin taka þátt í kapphlaupinu og eru með miklar framkvæmdir. Það virðist allt vera mögulegt. Þau selja fasteignir en gera langtíma leigusamninga um afnotarétt á þessum eignum.

 

20.   Einstaklingar sjá tækifæri til að taka þátt í leiknum. Nýr bílar, glæsivagnar og alls lags leikföng, tjaldhýsi, fjórhjól, snjósleðar streyma til landsins og sumarbústaðir verða nánast að skyldueign. Fólk tekur lán með veði í húsunum sínum til að kaupa hlutabréf eða til að kaupa sé leikföng. Það er ekkert tiltökumál að ferðast til útlanda oft á ári. Ungt fólk nýkomið úr skóla byggir eða kaupir raðhús eða einbýlishús á 100% lánum. Á sama tíma keyrir það um á nýjum bílum fjármögnuðum með gengistryggðum lánum.

 

21.   Brúðkaup aldarinnar er haldið. Elton John syngur í afmælisveislu. Frægar áramótaveislur í London. Heilu þotufarmarnir halda til London og Köben til að sjá íslenska hljómsveitir spila og allt í boði bankanna. Árshátíðir eru haldnar erlendis og frægir skemmikrafta mæta á staðinn.

22.   Það er orðið til ný stétt af fólki sem veður í peningum sem aldrei fyrr. Þeir ríkustu ferðast um með einakþotum og hafa einabílstjóra hér innanlands. Fyrrum fyllibyttur og vandræðamenn ferðast á Saga-class til Köben eða London þar sem þeir þurfa að vera vel undirbúnir fyrir mikilvæga viðskiptafundi. Þyrlur eru síðan notaðar til að ferja menn á milli staða. 

  

23.   Útrásarvíkingarnir eru orðnir heimsfrægir á Íslandi en kanski ekki svo mjög í útlöndum þar sem allur heimurinn skartaði svona nýríkum stjörnum sem margar skinu mun skærar.

 

24.   Hausið 2006 koma aðvaranir erlendis frá og frá þeim tíma telur Rannsóknarnefnd að bankakerfinu sé ekki viðbjargandi eftir þetta. En bankakerfið á samt eftir að stækka um helming áður en það nær hámarki og sennilega var bankakerfið ennþá í fínu standi.

  

25.   Kaupþing vill gera upp í evrum en þá verður Davíð Oddsson alveg brjálaður og hótar að taka bankann niður. Kaupþing og fleiri dekka sig gangvart fallir íslensku krónunnar. Sumir kalla þetta árás á krónuna en á þessum tíma er krónan ennþá firnasterk.

26.   Banka- eða efnahagshrun er ekki í kortunum hvað sem hver segir.  En á haustdögum 2007 fara bankar að undirbúa komandi erfiðleika og það varð erfiðara að láta draumana rætast. Byggingarfyrirtæki eru fyrst til finna fyrir þessu ásamt Gnúpi og Nýsi.

  

27.   Haustið 2007. Menn vita að erfiðir tímar eru hefjast og þarna hefst hrunið. Gnúpur og Nýsir fara á hausinn. XL-leis eitthvað fer á hausinn. Landsbankinn greinilega í miklum vandræðum,  Nýsir, Eimskip, Húsasmiðjan, Baugur, XL og flestir byggingaverktakar. Hverning ætlar LÍ að bjarga sér. Lausin fundin, stórsókn með IceSave.

 

28.   FL-Group í miklum vandræðum. Allar fjárfestingar þeirra flappa nema Easy-Jet. Það vissu allir að FL og Glitnir voru bullandi tengdir og óskiljanlegt að FL-strákarnir hafi fengið að eignast ráðandi hlut í Glitni. Þeir ráða ekki alveg við Bjarna Ármannsson þannig hann er leystur frá störfum með feitan kjötbita í sárabætur og ungur drengur sem FL-strákarnir þekktu vel er dubbaður upp sem bankastjóri. Hannes Smárason hverfur af sjónasviðinu.

  

29.    Hlutabréfamarkaður hrynur. Hlutabréfavísitalan náði toppi í 8000 stigum í byrjun árs 2007 er byrjar síðan að hrapa. Fer í 7000,  6000, 5000 um áramótin 2007/2008 og dólar svo niður í 4000 árið 2008, þar til hún hrynur til grunna með falli Kaupþings. Það er ljóst og það er mjög þröngt eignarhald  á öllum stórum fyrirtækju í kauphöllinni. Nánast í öllum tilvikum eina 20 stærstu eigendur yfir 90% af hlutafé og sennilega meira ef taldir eru hluti sem voru með dulin eignartengsl.

 

 

Á þessari leið frá árinu 2000 fram á haust 2007 gerðust ýmsir hlutir sem ef betur var að gáð hefðu getað orðið til að hægja á þessu feigðarflani sem við vorum á. 

Fljótlega eftir að Icelandair var komið í hendur á frægustu útrásarvíkingunum voru framkvæmdir gjörningar á kaupum og sölu á flugfélaginu Sterling sem hefðu átt að hringja öllum viðvörunarbjöllum. Það voru allir meðvitaðir um að þarna var á ferð sjónhverfing til að taka stórfé úr almenninghlutafélagi en eftirlitsaðilar og stjórnvöld létu þetta óátalið og eftir það var eins og allar sjónhverfingar væru leyfilegar.

Vaxtastig íslensku krónunnar var alltof hátt, en var réttlætt sem nauðsynlegu aðhaldi til að hafa hemil á verðbólgu. Þetta orsakaði annað ójafnvægi sem hafur síðan reynst vera afar óþægilegt fyrir okkur.

Gríðarlega sterk króna vegna innstreymis erlends fjármagns og vöruskiptajöfnuður verulega óhagstæður hefði átt að benda mönnum að ekki væri allt með felldu. Að vísu má benda á innflutningur á fjárfestingavörum í Kárahnjúka og Álver Acoa hafi ýkt hallann en hann var nægur samt sem áður til að ábyrgir stjórnmálamenn hefðu átt að grípa í taumana.

Gríðarlegt innstreymi erlends fjármagns vegna Jöklabréfa og IceSave verkur engin viðbrögð hjá SÍ til að safna gjaldeyrisvaraforða sem er óskiljanlegt. Það er eins og stjórnvöld hafi ekki gert sér grein fyrir því að þetta fé færi aftur úr landi.

Árið 2006 fá Íslendingar aðvaranir erlendis frá en því er mætt með fálæti og nokkrum hroka. Ennþá á bankakerfið eftir að stækka um helming. Ábyrgir stjórnmálamenn og eftirlitsstofnanir hefðu átt að grípa í taumana.

 

Landsbankinn sem slíkur hefði átt að vera stjórnvöldum tilefni til aðvörunar. Hann einn og sér var stórkostlegt vandamál. Landsbankinn var stærsti lánveitandi þeirra íslensku fyrirtækja sem byrjuðu að riða árið 2007 og 2008. Til þess að bjarga sér var settur aukinn kraftur í IceSave reikningana en á sama tíma er stjórnvöldum bent á hversu hættulegt þetta var þar sem þessi innlán væru á ábyrgð Landsbanka Íslands en ekki erlendrar bankastofnunar og því væri ábyrgð á þessu innlánum íslensk. Þetta var þó ekki gert af þeirri ástæðu að nauðsynlegt var að færa þessa peninga til Íslands þar sem eignasafn bankans á Íslandi riðaði allt til falls og bankinn þurfti að nota þessa peninga á Íslandi en ekki Bretlandi eða Hollandi. Það var síðan ekkert gert í þessu máli að þvi er virðist vegna þess að eigendur Landsbankans og ýmsir stjórnendur voru vildarvinir Sjálfstæðisflokksins og Seðlabankastjóra. Siðan þegar þetta var orðið aðkallandi á Landsbankinn ekki eignir til að setja sem tryggingu í erlent dótturfélag og því fór sem fór.  IceSave-málið er sennilega versta milliríkjadeila sem Íslendingar hafa tekið þátt í.

Afleiðing af hruni Landsbankans er að Ísland er sett á lista með hryðjuverkasamtökum.